Dù đã được viết từ năm 1946 và không phù hợp với thời đại hiện tại, nhưng những tư tưởng chủ yếu về căn tính người Nhật và dân tộc Nhật của Ruth Benedict – một nhà nhân loại học xuất sắc của thế kỷ 20 – vẫn khiến chúng ta kinh ngạc với sự đúng đắn vượt thời gian. Đó là lý do tại sao “Hoa cúc và gươm” vẫn là quyển sách phổ biến cho những người ngoại quốc muốn tìm hiểu về văn hóa Nhật Bản.
Hoa cúc – biểu tượng của sự thanh khiết và hoàn hảo
Hoa cúc là loài hoa cao quý, tượng trưng cho sự thẩm mỹ, thanh khiết và là biểu tượng của Hoàng gia, đặc biệt là Thiên Hoàng.
Với sự tinh tế vô cùng, người Nhật luôn tìm kiếm sự hoàn hảo. Như trong một câu thoại tuyệt đỉnh trong phim “Samurai cuối cùng”: “Nụ hoa hoàn hảo rất hiếm thấy. Nó xứng đáng cho ta bỏ cả đời tìm kiếm và như thế sẽ không hoài phí.” Luôn hướng đến sự hoàn hảo tối thượng là mục tiêu khiến người Nhật phát triển lý thuyết Kaizen – cải tiến trong sản xuất.
Ngoài ra, việc “yêu thích sự thuần khiết và ghét những thứ dơ bẩn hình thành nên đặc điểm tâm lý của người Nhật”. Người Nhật coi trọng sự thanh khiết về cả thể xác (thích tắm nước nóng) và tinh thần (đền đáp ân huệ, gột rửa thanh danh, không để tâm hồn rỉ sét).
Văn hóa Nhật Bản đặc biệt coi trọng nghĩa vụ và ân huệ, và phải trả lại ân huệ của cha mẹ, giáo viên và sư phụ, trên hết là ân huệ với Thiên Hoàng. “Người Nhật coi trọng cao việc đền ơn đến mức người phương Tây không thể tưởng tượng nổi”. “Đức hạnh bắt đầu khi người đó dâng hiến bản thân để đền ơn”. Sự tôn sùng truyện “Bốn mươi bảy võ sĩ đạo” của người Nhật minh chứng cho điều đó.
Ba điểm khác biệt về văn hóa giữa người Mỹ và người Nhật
Lòng trung thành tuyệt đối của người Nhật đối với Thiên Hoàng xuất phát từ hệ thống đẳng cấp xã hội Nhật Bản và quan niệm “người nào phận nấy”. “Sự tin tưởng của người Nhật vào chế độ đẳng cấp là điều cơ bản trong quan điểm về mối quan hệ giữa con người, giữa cá nhân và quốc gia”. Hệ thống đẳng cấp này bắt nguồn từ gia đình và lan tỏa ra xã hội.
Tham gia Thế chiến thứ hai, Nhật Bản muốn xây dựng một hệ thống đẳng cấp do chính mình thống trị Đông Á. Các vũ khí mà Nhật Bản sử dụng trong chiến tranh xuất phát từ nền văn hóa đặc thù, với ba điểm khác biệt so với người Mỹ. Thứ nhất, “Nhật Bản coi trọng tài nguyên phi vật chất trong khi Mỹ luôn theo đuổi sự thịnh vượng”. Thứ hai, “Người Mỹ tập trung vào một thế giới đầy thử thách và luôn sẵn sàng đối mặt với những thách thức. Người Nhật xây dựng niềm tin trên một lối sống mà mọi sự đã được dự liệu, và đối với họ, mối đe dọa lớn nhất đến từ việc không dự liệu”. Cuối cùng, “Người Mỹ cảm động với mọi hành động cứu trợ, giúp đỡ người gặp khó khăn. Sự dũng cảm của người Nhật thì bài xích sự cứu trợ như vậy”. Với người Nhật, “sự mạo hiểm nhẹ nhàng coi trọng cái chết”. Điều đó đã góp phần hình thành phi đội cảm tử Kamikaze trong những năm cuối cuộc chiến.
“Sự rỉ sét của con người” cũng tồi tệ như sự rỉ sét của thanh gươm
Thanh gươm trong văn hóa Nhật Bản có thể xem như biểu tượng của danh dự, lòng tự trọng và sự tự tu dưỡng của người Nhật. Lựa chọn vũ khí cao cấp cho Samurai, thanh gươm luôn phải được mài sáng, như đức hạnh của con người.
Để tránh rỉ sét, người Nhật nhấn mạnh lòng tự trọng và sự tự kiềm chế. “Lòng tự trọng” tức là coi trọng bản thân. “Tự trọng luôn có nghĩa là kiềm chế và kiềm chế cũng có giá trị như tự trọng, và việc người Mỹ nhấn mạnh sự tự do như là một điều kiện tiên quyết của thành tựu không hợp với người Nhật khi có những trải nghiệm khác biệt”. Đối với người Nhật, việc tự kiềm chế giúp tăng giá trị bản thân.
Điểm quan trọng thứ hai để giữ tâm hồn luôn thanh khiết và sáng ngời là “sự tự tu dưỡng”. Tự tu dưỡng giúp loại bỏ “rỉ sét của thân xác”. Nó giúp con người trở thành một thanh gươm sắc bén. “Tự tu dưỡng còn giúp con người trở thành ‘vô ngã’ (無我 – Muga). Cảnh giới này là mục tiêu cuối cùng, là hanh động tái tạo hoàn hảo mà người ta canh tác trong tâm trí hoặc đạt được giác ngộ trong Thiền Tông.
Mặt khác, văn hóa Nhật Bản không chỉ trách móc sự thoả mãn dục vọng. Họ coi trọng việc thư giãn thân thể như tắm nước nóng, ngủ, được mất, yêu đương lãng mạn. Thỏa mãn nhu cầu tình dục không liên quan gì đến vấn đề đạo đức.
Đặc biệt, tác giả Ruth Benedict nhận ra rằng văn hóa Nhật Bản quan trọng sự xấu hổ chứ không phải tội lỗi. “Nền văn hóa xấu hổ khắc sâu những tiêu chuẩn đạo đức tuyệt đối và đặt lương tâm làm cơ sở cho sự phát triển của con người”. Trong khi đó, trong văn hóa xấu hổ, sự xấu hổ (恥 – Haji) là gốc rễ của đạo đức. Sự xấu hổ có vị trí quan trọng tương tự như “lương tâm trong sạch” và tránh xa tội lỗi trong đạo lý phương Tây. Sự xấu hổ là cái tường chắn thực sự của người Nhật.
Với những tư tưởng sâu sắc và lập luận chặt chẽ, “Hoa cúc và gươm” luôn là quyển sách nổi tiếng để tìm hiểu về văn hóa Nhật Bản. Nó giúp chúng ta có cái nhìn tổng quan về nền văn hóa độc đáo của xứ sở Phù Tang và trang bị kiến thức cần thiết để làm việc và giao tiếp với người Nhật trong môi trường toàn cầu ngày nay.
Hoàng Long/Mirai.edu.vn – Kiến Thức Tiếng Nhật Hữu Ích
Photo by Nam/PIXTA
Photo by Kichigin/PIXTA
