Vào thế kỷ 20, trẻ em Nhật Bản có những kỷ niệm thơ ấu đáng nhớ khi tụ tập ở góc phố để nghe chuyện Kamishibai – một hình thức kể chuyện độc đáo dựa trên tranh minh họa. Với những hình ảnh đẹp, Kamishibai đã gắn bó với ký ức của nhiều đứa trẻ thời xưa.
Kamishibai là gì?
Kamishibai là một loại hình nghệ thuật kể chuyện giấy và cũng là một thể loại sân khấu đường phố đặc biệt của Nhật Bản. Kamishibai được phổ biến trong thời kỳ Đại suy thoái những năm 30 và thời kỳ hậu chiến, cho đến khi truyền hình ra đời vào giữa thế kỷ 20.
Kamishibai được thực hiện bởi Kamishibaiya – người kể chuyện Kamishibai. Họ đi xung quanh các khu phố trên chiếc xe đạp, mang theo hộp đồ nghề chứa các bảng minh họa. Những bức tranh này sẽ được đặt trong một thiết bị giống như sân khấu nhỏ, và Kamishibaiya sẽ kể lại câu chuyện bằng cách thay đổi các hình ảnh.
Kamishibaiya thường kể chuyện kết hợp với việc bán kẹo và đồ chơi. Đây là một hình thức giải trí dành cho trẻ em, những đứa trẻ sẽ tụ tập lại thành từng nhóm để lắng nghe, xem và khám phá những câu chuyện cổ xưa về đất nước.
Cách tạo nên một câu chuyện
Hãy tưởng tượng vào một ngày đẹp trời, Gaitou Kamishibaiya (người kể chuyện Kamishibai trên đường phố) đến và đỗ chiếc xe đạp quen thuộc tại một ngã tư. Anh ta đập hai thanh gỗ hyoshigi vào nhau để thông báo sự hiện diện của mình. Khi những đứa trẻ đến, Kamishibaiya sẽ bán kẹo hoặc đồ chơi cho chúng để thu phí buổi kể chuyện. Đây là nguồn thu nhập chính của Kamishibaiya. Sau đó, người kể chuyện sẽ mở ra một sân khấu thu nhỏ bằng gỗ, chứa các bảng minh họa để thay đổi hình ảnh trong quá trình kể chuyện.
Phần lớn nội dung câu chuyện được viết sau mỗi hình vẽ. Điều này giúp người kể chuyện đọc và giữ lời thoại, cũng như phòng tránh trường hợp quên mất các diễn biến trong câu chuyện. Kamishibaiya có thể dừng kể ở khúc cao trào hoặc để kết thúc mở để thu hút sự tò mò của khán giả, khiến họ hứng thú và đợi ngày sau để nghe và xem phần tiếp theo của câu chuyện.
Tranh minh họa trong Kamishibai là những tác phẩm mỹ thuật được vẽ tay. Các họa sĩ sẽ vẽ từng bức tranh bằng tay, sau đó cho người kể chuyện thuê lại với một khoản phí nhỏ. Các họa sĩ sẽ sử dụng bút chì để phác thảo bức tranh, sau đó sử dụng mực Tàu để vẽ chính, và cuối cùng là tô màu nước để tạo sự sống động và chân thực cho các hình vẽ.
Hình vẽ trong Kamishibai sử dụng kỹ thuật Chiaroscuro phương Tây kết hợp với hội họa truyền thống Nhật Bản. Kỹ thuật này tạo ra sự tương phản giữa ánh sáng và bóng tối, tạo ra sự chiều sâu và sống động cho các hình vẽ.
Nguồn gốc của kịch Kamishibai
Nguồn gốc chính xác của Kamishibai vẫn chưa được biết đến rõ ràng. Tuy nhiên, nhiều sử gia tin rằng Kamishibai có nguồn gốc từ nghệ thuật E-toki (kể chuyện bằng tranh) vào thế kỷ 12 vì có sự tương đồng. Cách đây hàng trăm năm, các nhà sư đã sử dụng Emakimono (cuộn tranh) để minh họa lịch sử của các ngôi đền, chùa. Đây có thể coi là sự kết hợp ban đầu giữa hình ảnh và văn bản để truyền tải câu chuyện.
Trong những thế kỷ sau đó, nghệ thuật E-toki dần phát triển, trở thành hình thức để các nhà sư truyền bá Phật giáo một cách sống động và gần gũi nhất đến quần chúng, thông qua tranh vẽ. Vì vậy, E-toki được coi là tiền thân của Kamishibai.
Vào thời kỳ Edo (1603-1868), Nhật Bản trở thành một biểu tượng văn hóa với tranh in khắc gỗ Ukiyo-e. Vào cuối thế kỷ 18, nghệ thuật E-toki trở nên phổ biến hơn khi người kể chuyện bắt đầu xây dựng các rạp chiếu ở các góc phố, sử dụng cuộn giấy cuộn trên một cột.
Đến thời Minh Trị (1868-1912), Tachi-e (tranh đứng) được yêu thích. Loại nghệ thuật này được người kể chuyện sử dụng hình ảnh cắt giấy và gắn lên một thanh gỗ nhỏ (tương tự như con rối bóng của Indonesia và Malaysia). Thiền sư Nishimura cũng được cho là đã sử dụng loại hình tranh này trong các bài giảng giải trí cho trẻ em.
Một dạng E-toki khác được người Nhật cải tiến từ “đèn chiếu ma thuật” (magic lantern) nhập khẩu từ Hà Lan có tên gọi “Utsushi-e”. Các tấm kính vẽ nhân vật và phong cảnh sẽ được di chuyển trước máy chiếu để kể câu chuyện về tình yêu, thù hận và bi kịch của Samurai. Hình ảnh sẽ hiện lên một màn chiếu làm bằng giấy truyền thống.
Sự phát triển nghệ thuật và kỹ thuật từ thời kỳ Edo đến Minh Trị có thể xem là tiền đề để Kamishibai hình thành vào đầu thế kỷ 20.
Thời kỳ hoàng kim của Kamishibai
Từ những năm 30 đến 50, Kamishibai trở thành “kỷ nguyên vàng” của xứ Phù Tang. Lúc đó, Kamishibai mang đến cái nhìn sâu sắc về những người đã trải qua cuộc sống trong một thời kỳ đầy biến động trong lịch sử Nhật Bản, qua giai đoạn Đại suy thoái và khó khăn sau thời hậu chiến.
Ước tính vào năm 1933, chỉ riêng ở Tokyo đã có 2.500 Kamishibaiya, biểu diễn trung bình 30 lần mỗi ngày. Điều này có nghĩa là mỗi ngày có tới 1 triệu trẻ em được nghe kể chuyện. Thời kỳ suy thoái là thời kỳ thịnh vượng và sôi động nhất đối với Kamishibai, khi nghề này mang lại cơ hội việc làm tuyệt vời cho nhiều công dân thất nghiệp.
Kamishibai cũng được sử dụng như một phương tiện giao tiếp trong đời sống hàng ngày, truyền đạt “tin tức buổi tối” cho người lớn trong thời kỳ Thế chiến thứ hai.
Sau chiến tranh, manga trở nên phổ biến trên các tờ báo và tạp chí, thường mô tả các cảnh đời thường kèm theo chút hài hước. Ngành xuất bản phát triển mạnh mẽ, do nhu cầu cao về truyện tranh.
Tuy nhiên, Kamishibai vẫn giữ được sự ưa chuộng của mọi người, đặc biệt là trẻ em. Hình thức giải trí này dân dã và thân quen, đặc biệt là giá cả phải chăng, giúp nó tiếp cận được với mọi tầng lớp người dân. Kamishibai mang đến những câu chuyện truyền cảm hứng, kể về cách người Nhật vượt qua khó khăn và thử thách sau thời hậu chiến, từ việc xây dựng lại đất nước từ “đống tro tàn” của chiến tranh.
Kamishibai hiện đại và ảnh hưởng văn hóa
Mặc dù Kamishibai đã dần biến mất trong xã hội Nhật Bản hiện đại, nhưng nó để lại những ý nghĩa và đóng góp quan trọng trong lịch sử và văn hóa Nhật Bản. Kamishibai được coi là tiền đề cho sự ra đời của Manga. Hiện nay, Kamishibai được xem như một nghệ thuật đường phố truyền thống cần được lưu giữ, mang trong mình những tinh hoa và nét đặc sắc của văn hóa Nhật Bản.
Có rất nhiều câu chuyện và chủ đề phổ biến trong Kamishibai hiện nay xuất hiện trong manga và anime đương đại. Một số tác phẩm tiêu biểu cho thấy sự ảnh hưởng của Kamishibai là “Shoujo Tsubaki” của Suehiro Maruo và “Yamishibai” – một anime kinh dị kể về những truyền thuyết đô thị rùng rợn theo phong cách Kamishibai. Ngoài ra, một số tác phẩm cổ điển sau này đã trở thành manga hoặc anime nổi tiếng, chẳng hạn như “GeGeGe no Kitaro”, ban đầu được diễn tả dưới hình thức Kamishibai.
Kamishibai cũng được áp dụng trong giáo dục trẻ em tại nhiều quốc gia phương Tây. Nghệ thuật Kamishibai giúp nâng cao nhận thức, phát triển khả năng ngôn ngữ, giao tiếp và tư duy ở trẻ nhỏ. Nó được khuyến khích áp dụng tại các trường mầm non và tiểu học không chỉ ở Nhật Bản mà còn trên toàn thế giới, bao gồm cả Việt Nam.
Mặc dù cách kể chuyện có thể có những điểm khác biệt giữa các nước do sự khác nhau văn hóa và ngôn ngữ, Kamishibai vẫn là một phần ký ức tuổi thơ đẹp đẽ của nhiều đứa trẻ. Nó là một hình thức nghệ thuật đường phố độc đáo và đáng giá để lưu giữ trong lòng mỗi người.
