Từ thời kỳ Edo, búp bê Karakuri Ningyo đã được tạo ra với khả năng di chuyển bởi một cơ chế phức tạp bên trong. Đây được coi là “cơ duyên” cho sự phát triển của robot thông minh hiện đại ở Nhật Bản ngày nay.
Búp bê vận dụng cơ khí để di chuyển
“Karakuri Ningyo – からくり人形” là loại búp bê hoạt động dựa trên cơ chế cơ học, xuất hiện lần đầu tiên tại Nhật Bản vào thời kỳ Edo (1603 – 1868). Từ “Karakuri” được cho là xuất phát từ động từ “Karakuru – からくる” trong tiếng Nhật, có nghĩa là “kéo căng sợi chỉ để khiến một thiết bị di chuyển”. Ban đầu, chúng là những vật phẩm xa xỉ dành cho các lãnh chúa phong kiến trong thời Edo, được gọi là “Zashiki Karakuri – 座敷からくり”, loại búp bê nhỏ được sử dụng trong nhà. Sau đó, Karakuri Ningyo đã được phát triển và sử dụng trong các lễ hội.
Karakuri Ningyo là búp bê chuyển động từ thời Edo. Ảnh: Nippon
Zashiki Karakuri (座敷からくり)
Loại búp bê trong nhà nổi tiếng nhất có lẽ là “Chahakobi Ningyo – 茶運び人形” (Búp bê phục vụ trà). Khi chủ nhân đặt tách trà lên khay trà mà búp bê cầm, nó sẽ di chuyển thẳng đến khách, và khi khách lấy trà, búp bê sẽ dừng lại và đợi. Sau khi khách uống trà và đặt cốc trở lại khay, nó sẽ quay lại với chủ nhà. Chahakobi Ningyo cũng có chế độ để chủ nhà đặt trước địa điểm mà nó sẽ quay lại sau khi đo khoảng cách với khách. Chahakobi Ningyo không chỉ xuất sắc về mặt công nghệ mà còn thể hiện bản chất con người đặc biệt. Lịch sử của nó cung cấp giải trí và giao tiếp sâu sắc giữa chủ nhà và khách.
Chahakobi Ningyo là loại búp bê được sử dụng nhiều nhất. Ảnh: livedoor
Một số loại búp bê nổi tiếng khác là “Dangaeri Ningyo – 段返り人形” (Búp bê đi cầu thang), “Yumihiki Doji – 弓曳童子” (Búp bê bắn cung) và “Shinadama Ningyo – 品玉人形” (Búp bê pháp sư). Trong đó, “Yumihiki Doji”, hay búp bê bắn cung, được xem là đỉnh cao của nghệ thuật cơ khí thời Edo. Búp bê nằm trên một giá đỡ cao khoảng 30cm, nhặt một mũi tên và bắn vào mục tiêu, lặp lại động tác này 4 lần. Mỗi khi mũi tên bắn trượt khỏi mục tiêu một cách chủ ý, nhằm tạo ra sự hồi hộp cho khán giả.
Bộ sưu tập Zashiki Karakuri đẹp nhất hiện nay có thể được thấy tại Bảo tàng Búp bê Dân gian Nhật Bản Kyoto ở Sagano. Tại đó, có một số “Temawashi Ningyo – 手回し人形” được trưng bày, đây là loại Zashiki Karakuri hoạt động như hộp nhạc.
Yumihiki Doji (Búp bê bắn cung) và Dangaeri Ningyo (Búp bê đi cầu thang). Ảnh: Nippon
Dashi Karakuri (山車からくり)
Đây là loại búp bê có kích thước lớn, thường được sử dụng trong các lễ hội để truyền tải các câu chuyện thần thoại. Có hai loại Dashi Karakuri cơ bản là “Ito Karakuri – 糸からくり” (sử dụng dây để điều khiển, gần giống con rối) và “Hanare Karakuri – 離れからくり” (hệ thống máy tự hoạt động bên trong).
Dashi Karakuri thường được sử dụng trong các lễ hội lớn. Ảnh: Japan Info
Butai Karakuri (舞台からくり)
Butai Karakuri là những con búp bê có kích thước tương tự như con người, được thiết kế cho các buổi biểu diễn trong nghệ thuật sân khấu Noh, Kabuki và Bunraku.
Butai Karakuri có kích thước tương tự như con người. Ảnh: Japoland
Tuy nhiên, đến thời Minh Trị Duy Tân (1868), Karakuri Ningyo đã dần mất đi sự yêu thích do các thay đổi trong xã hội.
Cơ chế hoạt động của Karakuri Ningyo
Khi Nhật Bản đóng cửa đất nước trong thời kỳ Edo, họ đã bắt đầu phát triển và hoàn thiện các công nghệ cơ khí của riêng mình thông qua trí tưởng tượng và kỹ thuật của những thợ thủ công tài ba. Karakuri Ningyo ra đời là sản phẩm của những kỹ thuật đó.
Ban đầu, búp bê phục vụ trà là một trong nhiều búp bê cơ khí được chế tạo bởi người thợ đồng hồ Takeda Kiyofusa vào thế kỷ XVII. Công nghệ mà ông và các thợ cùng thời sử dụng đều là bí mật được bảo vệ một cách nghiêm ngặt và truyền dạy từ thầy sang trò như những bí mật cổ xưa.
Các bánh răng của Karakuri Ningyo được chạm khắc từ gỗ, không sử dụng kim loại như bình thường. Nếu các răng gỗ không được căn chỉnh đúng, chúng có thể gãy. Thay vì chạm trực tiếp lên bánh răng, các hình tam giác nhỏ được gắn vào bánh xe bằng gỗ – một kỹ thuật được lấy cảm hứng từ nghệ thuật thủ công truyền thống của Nhật Bản.
Bánh răng bên trong Karakuri Ningyo. Ảnh: Nippon
Búp bê liên quan chặt chẽ đến cuộc sống người Nhật
Khác với nhiều nơi khác trên thế giới, búp bê ở Nhật Bản không chỉ là vật trang trí mà còn được coi là linh thiêng và gắn liền với tôn giáo. Sau đó, chúng đã được sử dụng rộng rãi trong cộng đồng. Khác với robot hiện đại cứng nhắc và lạnh lùng, Karakuri Ningyo với mặt hiền lành, phúc hậu và khả năng thể hiện cảm xúc yêu thương là những dây liên kết giữa búp bê và con người. Điều này cho thấy tình yêu của Nhật Bản với robot đã kéo dài hơn hai thế kỷ, từ Karakuri Ningyo cho đến công nghệ tiên tiến hiện nay.
Ngày nay, Karakuri Ningyo được tái hiện với phiên bản hiện đại hơn. Nằm trong bộ sản phẩm của “Otona no Kagaku Magazine”, phiên bản mini Zashiki Karakuri đã được giới thiệu để những người yêu thích văn hóa Nhật Bản có thể sở hữu cho riêng mình.
Zashiki Karakuri kích thước chỉ có 13cm. Ảnh: Grapee
Với kích thước chỉ 13cm, bản sao thu nhỏ của búp bê này hoàn toàn vừa lòng bàn tay chủ nhân. Giống như phiên bản gốc thế kỷ 17, Zashiki Karakuri được lập trình để di chuyển về phía trước, cúi đầu, dừng lại và quay trở lại. Sử dụng cùng một cơ chế như bản gốc, Zashiki Karakuri mini không cần pin để hoạt động. Hướng dẫn lắp ráp chi tiết được cung cấp trong tờ giấy đi kèm, đảm bảo ngay cả những người không quen với việc lắp mô hình cũng có thể hoàn thành quá trình lắp ráp trong khoảng 30 phút.
Zashiki Karakuri kích thước chỉ có 13cm. Ảnh: Grapee
Bộ sản phẩm cũng bao gồm hai bộ trang phục cho búp bê được làm hoàn toàn bằng giấy: một bộ Kimono Nhật Bản – Wafuku và một bộ đồng phục phong cách phương Tây – Yofuku. Bạn có thể chọn trang phục cho búp bê theo phong cách mà bạn thích và thay đổi quần áo tùy theo ngày.
Xem thêm: 7 loại búp bê truyền thống Nhật Bản
Mirai.edu.vn – Kiến Thức Tiếng Nhật Hữu Ích
